Асаблівасці адаптацыі дзяцей у школе
Існуюць тры пераломныя моманты, якія дзіця праходзіць у працэсе навучання ў школе: гэта паступленне ў першы клас, пераход з пачатковай школы ў сярэднюю (5 клас) і пераход з сярэдняй у старэйшую (10 клас). У літаратуры па гэтым пытанні асноўная ўвага надаецца пераважна першакласнікам, аднак нам уяўляецца важным пагаварыць аб усіх.
Такім чынам, на што трэба звярнуць увагу бацькам у гэтыя пераходныя перыяды? Пачнем з першакласнікаў. Перыяд адаптацыі дзіцяці да школы можа доўжыцца ад 2-3 тыдняў да паўгода, гэта залежыць ад шматлікіх фактараў: індывідуальныя асаблівасці дзіцяці, характар узаемаадносін з навакольнымі, тып навучальнай установы (а значыць, і ўзровень складанасці адукацыйнай праграмы) і ступень падрыхтаванасці дзіцяці да школьнага жыцця .
Немалаважным фактарам з’яўляецца і падтрымка дарослых — мамы, таты, бабуль і дзядуль. Чым больш дарослых акажуць пасільную дапамогу ў гэтым працэсе, тым больш паспяхова дзіця адаптуецца да новых умоў.
Якія прыкметы паспяховай адаптацыі?
Па-першае, гэта задаволенасць дзіцяці працэсам навучання. Яму падабаецца ў школе, ён не адчувае няўпэўненасці і страхаў.
Другая прыкмета — наколькі лёгка дзіця спраўляецца з праграмай. Калі школа звычайная і праграма традыцыйная, а дзіця адчувае цяжкасці пры навучанні, неабходна падтрымаць яго ў цяжкі момант, не крытыкаваць залішне за марудлівасць, а гэтак жа не параўноўваць з іншымі дзецьмі. Усе дзеці розныя.
Калі праграма складаная, ды яшчэ і прадугледжвае вывучэнне замежнай мовы — уважліва сачыце, ці не з’яўляецца такая нагрузка для дзіцяці празмернай. Лепш своечасова адкарэктаваць гэта, інакш пачнуцца праблемы са здароўем. Можа быць, у іншым класе, з меншай нагрузкай, дзіця адчуе сябе камфортней?
Вельмі важна на першым часе ўсяліць у школьніка ўпэўненасць у поспех, не даваць яму паддавацца нудоце («У мяне нічога не атрымаецца!»), інакш змагацца з апатыяй вы будзеце вельмі доўга.
Наступная прыкмета паспяховай адаптацыі — гэта ступень самастойнасці дзіцяці пры выкананні ім вучэбных заданняў, гатоўнасць звярнуцца за дапамогай да дарослага толькі пасля спроб выканаць заданне самому. Часцяком бацькі занадта старанна «дапамагаюць» дзіцяці, што выклікае часам супрацьлеглы эфект. Вучань прывыкае да сумеснай падрыхтоўкі ўрокаў і не хоча рабіць гэта ў адзіночку. Тут лепш адразу пазначыць межы вашай дапамогі і паступова памяншаць іх.
Але самай важнай, на наш погляд, прыкметай таго, што дзіця цалкам асвоілася ў школьным асяроддзі, з’яўляецца яго задаволенасць асабістымі адносінамі — з аднакласнікамі і настаўнікам.
Нярэдка бацькі лаюць дзіця за тое, што яно позна вяртаецца са школы, што яму часта тэлефануюць сябры «не па справе», што занадта шмат часу ў яго сыходзіць на прагулкі. Аднак добра б памятаць пра тое, што ў гэты перыяд першакласнік актыўна ўсталёўвае кантакты, шукае сваё месца ў дзіцячым асяроддзі, вучыцца супрацоўнічаць з іншымі дзецьмі і прымаць дапамогу ў свой адрас. Дапамажыце яму ў гэтай няпростай справе! Ад таго, якую нішу зойме ваша дзіця пры размеркаванні сацыяльных роляў, залежыць ўвесь перыяд яго навучання ў школе. Ўспомніце, як цяжка пазбавіцца ад іміджу «скнара» ці «всезнайки», як шмат праблем з’яўляецца ў падлеткавым узросце менавіта таму, што калісьці малому не ўдалося праявіць сябе належным чынам.
Асобна неабходна сказаць і пра адносіны з настаўнікам.
Першая настаўніца — гэта важны чалавек у жыцці ўсёй вашай сям’і. Добра было б адразу ўсталяваць з ёй цесны кантакт, прыслухоўвацца да яе парадаў, прапаноўваць дапамогу ў арганізацыі святаў і агульных спраў — бо любы ваш удзел у школьным жыцці пойдзе на карысць вашаму дзіцяці. Ваш сын ці дачка будуць мець падставу ганарыцца вамі! Абавязкова ўзгадніце патрабаванні, каб дзіця не пацярпела ад вашых рознагалоссяў з педагогам. Калі вас не задавальняе (або проста незразумелая) методыка навучання, папытаеце настаўніка растлумачыць яе асаблівасці і перавагі перад іншымі спосабамі навучання. Мяркуем, што любы настаўнік зробіць гэта ахвотна, бо ён зацікаўлены бачыць у вас у першую чаргу памочнікаў, а не крытыкаў.
Ад настаўніка залежыць і тое, які сусед па парце «дастанецца» вашаму дзіцяці. Гэта — немалаважны фактар паспяховай адаптацыі першакласніка. Абавязкова пацікаўцеся, якія адносіны складваюцца ў дзяцей, якія сядзяць разам. А можа быць, гэта ваш сын перашкаджае камусьці на ўроках? Не палохайцеся, дзеці яшчэ не асвоілі нязвыклых нормаў паводзін, ды і прасядзець 35 хвілін, не адцягваючыся, у гэтым узросце досыць складана. Паспрабуйце пагутарыць з вашым школьнікам пра тое, што ўменне паважаць іншага, калі той працуе — вельмі каштоўнае ўменне. Абавязкова хваліце яго, калі чалавек вытрымаў падобнае выпрабаванне з гонарам. Стымулюйце дапамогу дзяцей адзін аднаму, ня заахвочвайце пазіцыю «мая хата з краю», — хто ведае, магчыма, менавіта ўзаемадапамога і добрае стаўленне паміж аднакласнікамі дапаможа вашаму дзіцяці ў цяжкі момант.
Другі крызісны этап у школьнага жыцця — гэта пераход з пачатковай школы ў сярэднюю. Літаратуры на гэтую тэму не так шмат, як хацелася б. А менавіта гэты перыяд (10-14 гадоў) лічыцца адным з самых клапатлівых ў сямейным выхаванні.
У чым асаблівасць адаптацыі гэтага моманту?
Найбольш складаным для 5-класніка з’яўляецца пераход ад аднаго, звыклага настаўніка, да ўзаемадзеяння з некалькімі прадметнікамі. Ламаюцца звыклыя стэрэатыпы, самаацэнка дзіцяці — бо зараз яго будзе ацэньваць не адзін педагог, а некалькі. Добра, калі дзеянні настаўнікаў ўзгодненыя і дзецям будзе нескладана прывыкнуць да новай сістэмы ўзаемаадносін, да разнастайнасці патрабаванняў па розных прадметах. Вельмі добра, калі настаўнік пачатковай школы падрабязна распавёў класнаму кіраўніку пра асаблівасці таго ці іншага дзіцяці. Але так адбываецца не ва ўсіх школах. Таму задача бацькоў на дадзеным этапе — пазнаёміцца з усімі настаўнікамі, якія будуць працаваць у вашым класе, паспрабаваць паглыбіцца ў той круг пытанняў, якія могуць выклікаць цяжкасці ў дзяцей гэтага ўзросту як у вучэбнай, так і ва пазанавучальнай дзейнасці. Чым больш інфармацыі вы атрымаеце на гэтым этапе, тым лягчэй вам будзе дапамагчы свайму дзіцяці.
Якія «плюсы» нясе ў сабе пераход з пачатковай школы ў сярэднюю? Што дае ў псіхалагічным плане гэта развіццю асобы дзіцяці?
Перш за ўсё — дзеці пазнаюць свае моцныя і слабыя бакі, вучацца глядзець на сябе вачыма розных людзей, гнутка перабудоўваць свае паводзіны ў залежнасці ад сітуацыі і чалавека, з якім маюць зносіны.
У той жа час асноўнай небяспекай дадзенага перыяду з’яўляецца фактар змены асобаснага сэнсу вучэння, паступовае зніжэнне цікавасці да вучэбнай дзейнасці. Многія бацькі скардзяцца на тое, што дзіця не хоча вучыцца, што яно «скацілася» на «тройкі» і яго нічога не хвалюе. Хвалюе, ды яшчэ і як! Але — і сапраўды, не вучоба. Падлеткавы ўзрост звязаны, перш за ўсё, з інтэнсіўным пашырэннем кантактаў, з набыццём свайго «Я» ў сацыяльным плане, дзеці асвойваюць навакольную рэчаіснасць За парогам класа і школы. А таму задача бацькоў — дапамагчы ў гэтай складанай справе. Добра было б больш знаёміцца з сябрамі вашага дзіцяці, запрашаць іх у дом, цікавіцца захапленнямі і каштоўнасцямі падлеткаў. У гэтым узросце ў класах звычайна фарміруюцца асобныя групкі па інтарэсах. Да якой з іх цягнецца ваш дзіця? Чаму?
Вядома, абавязкова трэба кантраляваць дзіця, асабліва ў першыя 1-2 месяцы навучання ў сярэдняй школе. Але ўсё ж ні ў якім разе не змешваць паняцці «добры вучань» і «добры чалавек», не ацэньваць асабістыя дасягненні падлетка толькі дасягненнямі ў вучобе. Калі ў дзіцяці ўзніклі праблемы з паспяховасцю і яму складана падтрымліваць яе на звыклым узроўні, паспрабуйце даць яму магчымасць у гэты перыяд праявіць сябе ў нечым іншым. У такім, чым ён мог бы ганарыцца перад сябрамі. Моцная зацыкленасць на вучэбных праблемах, правакаванне скандалаў, звязаны з «двойкамі» у большасці выпадкаў прыводзяць да адчужэння падлетка і толькі пагаршае вашыя ўзаемаадносіны.
Яшчэ адной асаблівасцю дзяцей 10-11 гадоў з’яўляецца іх ўзрослая ступень самастойнасці. З аднаго боку, гэта добра, так як многае дзіця робіць само і не мае патрэбу ў вашай дапамозе, асабліва ў бытавым плане. Але менавіта гэтая ўпэўненасць дазваляе дзецям ісці на эксперыменты, часам небяспечныя для жыцця і здароўя. У гэтым узросце многія дзеці спрабуюць наркотыкі (ў тым ліку і курэнне), у іх з’яўляюцца сумніўныя знаёмствы. Менавіта ў гэты перыяд добра так спланаваць вольны час падлетка, каб у яго не засталося часу на «глупства» і бязмэтавае баўленне часу. Паспрабуйце РАЗАМ падумаць, якія гурткі (ці студыі, факультатывы) хацела б наведваць дзіця, хто з сяброў мог бы скласці яму кампанію.
І апошні важны этап, які праходзіць школьнік у працэсе навучання ў адукацыйнай установе — гэта пераход у статус старшакласніка.
Калі вашаму дзіцяці прыйдзецца перайсці ў іншую школу (з конкурсным наборам), то для вас будуць актуальныя ўсе парады, якія мы давалі для бацькоў першакласнікаў. Калі ж яно проста пераходзіць у 10 клас у сваёй школе, то працэс адаптацыі да новага статусу адбудзецца лягчэй.
Якія асаблівасці неабходна ўлічваць бацькам дарослых школьнікаў?
Па-першае, частка дзяцей (мабыць, усё ж, невялікая) ужо вызначылася са сваімі прафесійнымі перавагамі, хоць псіхолагі звяртаюць асаблівую ўвагу на той факт, што выбар прафесіі — гэта працэс, які праходзіць на працягу доўгага перыяду. Па словах Ф. Райса, гэты працэс уключае ў сябе серыю «прамежкавых рашэнняў», сукупнасць якіх і прыводзіць да канчатковага выбару. Аднак старшакласнікі робяць гэты выбар не заўсёды свядома і часцяком прымаюць рашэнне аб упадабанай вобласці будучай працоўнай дзейнасці пад уплывам моманту. Такім чынам, яны відавочна дыферэнцуюць прадметы на «карысныя» і «непатрэбныя», што выклікае ігнараванне апошніх. Калі гэта так, паспрабуйце ўважліва паставіцца да ўзнікшага інтарэсу ў нейкай галіне, дапамажыце паглыбіць дзіцяці свае веды ў ёй, абавязкова знайдзіце магчымасць пазнаёміць дзіцяці з прывабнай прафесіяй — а раптам ён памыліўся з выбарам? Лепш своечасова пераарыентаваць чалавека, чым пазней расплачвацца за «мімалётнае захапленне».
Іншай асаблівасцю старэйшых падлеткаў становіцца вяртанне цікавасці да вучэбнай дзейнасці, што не можа не радаваць бацькоў. Як правіла, у гэты час дзеці і бацькі становяцца аднадумцамі, актыўна абменьваюцца поглядамі на выбар прафесійнага шляху. Большасць бацькоў хацелі б, каб іх дзеці пайшлі вучыцца далей, атрымаць вышэйшую адукацыю. Але не ўсе задумваюцца аб тым, наколькі ў старшакласніка прысутнічаюць агульнавучэбныя навыкі, ці ўмее ён вучыцца? Празмерная акцэнтуацыя на аб’ёме набываемых ведаў, а не на спосабе іх атрымання можа прывесці да таго, што пасля паступлення ў ВНУ для дзіцяці гэта і стане галоўнай цяжкасцю. Таму паспрабуйце праназіраць: ці ўмее будучы абітурыент канспектаваць, ці валодае элементарнымі ўменнямі па афармленні пісьмовых работ, напісання рэферата. Калі ёсць магчымасць, навучыць яго працы ў сетцы Інтэрнэт, пазнаёмце з рознымі інфармацыйнымі тэхналогіямі. Усё гэта будзе для яго вельмі карысным у будучыні.
Аднак існуюць і некаторыя складанасці ва ўзаемадзеянні дарослых і дзяцей. Гэта тычыцца асабістага жыцця падлеткаў, куды ўваход бацькам часцяком забаронены. Пры ўмелым дазаванні зносін, павазе правоў дзіцяці на асабістую прастору гэты этап праходзіць дастаткова лёгка. Звярніце ўвагу, што меркаванне аднагодкаў ў дадзены ўзроставы перыяд ўяўляецца дзецям значна больш каштоўным і аўтарытэтным, чым меркаванне дарослых. Але толькі дарослыя могуць прадэманстраваць падлеткам аптымальныя мадэлі паводзін, паказаць ім на ўласным прыкладзе, як трэба будаваць адносіны.
Такім чынам, рэзюмуючы, адзначым, што паспяховасць праходжання адукацыйнай траекторыі дзіцяці наўпрост залежыць ад таго, якім спосабам бацькі і іншыя члены сям’і дапамагаюць яму ў гэтай важнай справе. І мы спадзяемся, што веданне некаторых «тонкіх момантаў» у аказанні падобнай падтрымкі істотна палегчыць жыццё і вам, і вашым дзецям.
ЯК НАЛЕЖЫЦЬ АБЫХОДЗІЦЦА З ДЗІЦЕМ:
- Дапамажыце дзіцяці адчуць радасць ад набыцця ведаў.
- Дайце дзіцяці магчымасць рэалізаваць сваё права на працоўнае месца і час для выканання хатніх заданняў, на адабрэнне ў выпадку заслужаных поспехаў.
- Даведайцеся імёны і нумары тэлефонаў аднакласнікаў і сяброў дзіцяці, пазнаёмцеся з іх бацькамі.
- Аргументуйце свае патрабаванні да дзіцяці, прад’яўляючы іх у форме «што вы жадаеце ад дзіцяці, а не чаго вы не хочаце».
- Абмяркоўвайце з дзецьмі праблемы ўзаемаадносін паміж людзьмі, не саромейцеся праяўляць пяшчоту ў прысутнасці дзіцяці.
НІКОЛІ:
- Не патрабуйце ад дзіцяці таго, да чаго ён не гатовы па ўзросце.
- Не давайце негатыўных ацэнак асобы або характару дзіцяці.
- Не параўноўвайце сваё дзіця з іншымі, аддаючы перавагу апошнім.
- Не аддавайце дзіцяці распараджэнняў, выкананне якіх неабавязкова.
